الوند، نشان استقامت هگمتانه

رشته کوهی در غرب ایران و در استان همدان قرار دارد که آن را به نام الوند می شناسیم . این نام در منابع ایرانی اسلامی معمولاً به صورت اَرْوَند آمده است . ضمن این که از آن با نام های آلوند، اراوند و اونیران نیز یادشده است. این نام در فارسی میانه به صورت اَلْوِند و صورت کهن تر آن در اوستا به شکل اَئورْوَنت آمده است که به معنی تند و تیز و دلیر و پهلوان است .
البته معانی دیگری نیز برای الوند عنوان کرده اند که از این میان می توان به حسرت و آرزو، فر و شکوه و زیبایی و تجربه و آزمون اشاره کرد .
یونانیان الوند را اُرُنت (اُرُنتِس ) می خواندند. هر چند این نام را به زاگرس نیز داده اند. الوند در زبان کهن ارمنی به عنوان نام اشخاص و به صورت اِروَند و آروَند باقی مانده است . در ضمن احتمال داده اند کوه های سپید، سنگ نبشته های بیستون و کوه های سَرْوکوهی افسانه گیلگمش همان الوند کوه باشد.
الوند کوه متشکل از توده ای گرانیتی (سنگ خارا) است که بر خلاف آنچه پنداشته اند، همانند دماوند یا سبلان ، قله ای منفرد نیست ، بلکه توده ای خروجی مرکب از چند قله است . در اوستا الوند را با ۸ قله معرفی کرده اند. این رشته کوه حد فاصل تشکیلات رسوبی ایران مرکزی و سازندهای چین خورده زاگرس به شمار می آید که طول توده اصلی آن از همدان تا تویسرکان حدود ۴۰ کیلومتر است و عرض آن به ۱۰ کیلومتر می رسد. گسترش الوند در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است و از شمال غربی به واسطه عرض کم ارتفاع به بلندی های پنجه علی و از سوی دیگر به کوه های مکری می پیوندد و از دیگر سو به سمت ملایر پیش می رود. سن توده الوند را ۶۴ تا ۷۰ میلیون سال و متعلق به پالئوسن زیرین دانسته اند. فرآیند شکل گیری آن با تفریق توده اصلی و هضم سنگ های پیرامونی همراه بوده ، و از این توده های اصلی نفوذی رگه های پگماتیت ، کوارتز و گابرو دیوریت جدا شده است .
معروف ترین گردنه های الوند کوه شامل گردنه اسدآباد در شمال غربی ، و گردنه زاغه در جنوب شرقی این رشته کوه است. ارتفاع رشته کوه الوند را ظاهراً با توجه به بلندی قله خاصی از آن به تفاوت و با ارقام گوناگونی یاد کرده اند. بلندترین قله الوند ۳ هزار و ۵۸۰ متر ارتفاع دارد. دیگر قله های مهم و بلند آن عبارتند از: کوه فخرآباد ۳ هزار و ۳۷۰ متر، گاوبر (گوبر- جوبر) ۳ هزار و ۳۹۵ متر، سرخ بُلاغ ۲ هزار و ۷۳۰ متر.
قله های الوند کوه در بیشتر ماه های سال پوشیده از برف است . حمدالله مستوفی نیز با تکیه بر همین اصل در ۷۴۰ هجری قمری نوشته است : هرگز قله آن از برف خالی نبوده است.
اگرچه هسته اصلی الوند گرانیتی است اما منابع سنگی ارزشمندی از جمله کوارتزیت (دُرّ کوهی ) و مرمر به رنگ های مختلف در آن یافت می شود. سنگ های مورد استفاده در معبد آناهیتا (کنگاور) در گذشته و سنگ های آرامگاه بوعلی سینا (همدان ) در دوره معاصر از این کوه به دست آمده است .
رشته کوه الوند به واسطه موقعیت خود، ابرهای باران زای مدیترانه ای را دریافت می کند و همین امر منشأ بارش نسبتاً زیاد و ذخیره برف می شود که در واقع نقش تغذیه کننده بسیاری از چشمه ها و رودها را هم برعهده دارد.
سرچشمه بسیاری از رودخانه های کوچک و بزرگ حوضه آبریز خلیج فارس و ایران مرکزی ، الوند کوه است . از پیوند آبراهه های دامنه شمالی ، زرینه رود یا قراسو، و از گردآمدن آب های دامنه جنوبی و غربی ، گاماسیاب (گاماساب ) شکل می گیرد. تقریباً تمامی رودخانه هایی که از الوند سرچشمه می گیرند، دارای نظامی فصلی هستند و در مدتی از سال خشک شده ، یا به حداقل آبدهی خود می رسند. از رودهای کوچک و محلی الوند می توان از عباس آباد، ابرو، سیمین ، خوشاب ، دره دهنان و خرم رود نام برد. از گذشته های دور بندهایی در دامنه های الوند برای جمع آوری و هدایت آب به پایین دست ساخته شده بود که غالباً در گذر زمان از میان رفته اند؛ بندهای قزل حصار، دره دهنان و شراء از آن جمله اند.
علاوه بر این ، در دامنه های الوند چشمه های فراوانی نیز وجود دارد که در برخی از کتب تاریخی درباره آنها نوشته اند که ۱۲ هزار چشمه از دامن این کوه برمی آمده است همچنین شمار چشمه های الوند کوه را ۲۴ هزار و شمار رودخانه های آن را ۴۲ نوشته اند.
حمدالله مستوفی در کتاب خود چشمه های الوند کوه را مالا نهایت می خواند و ابن فقیه (سده ۳ق ) می نویسد: در تمامی کوه های جهان آب از دامنه کوه بیرون می آید، مگر در الوند کوه که آب در آن از بالاترین قسمت ها سرازیر می شود. ظاهراً منظور ابن فقیه چشمه موسوم به حوض نبی (شاه الوند) در ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری قله الوند است. یوستی این چشمه را بر اساس بندهش ، وَرْ زِرین مَند می خواند. دامنه های سنگی و خشن الوندکوه عاری از پوشش گیاهی درختی است و تنها در طول دره ها و مسیل ها پوشش گیاهی بوته ای دیده می شود، به گونه ای که کف دره ها معمولاً سرسبز است . برخی دامنه ها نیز مملو از گیاهان دارویی است . ظاهراً در گذشته الوند کوه دارای پوشش درختی قابل توجهی بوده است که به مرور زمان از میان رفته است. این پوشش را از جنگل های بلوط کم تراکم دانسته اند. یاقوت نیز در (سده ۷ هـ.ق )، الوند کوه را سرسبز و پوشیده از گیاهان با طراوت توصیف کرده است. همچنین نوشته اند چوب حاصل از درختان الوند در بناهای هگمتانه (اکباتان ) به کار رفته است .
موقعیت ویژه الوند کوه و استقرار در یکی از مهم ترین نقاط بر سر راه باستانی ایران که ایران مرکزی را به بین النهرین متصل می کرد، موجب شکل گیری سکونت گاه های بزرگ و کوچک در دامنه های مختلف و پیرامون این رشته کوه شده است که تمامی آنها دارای قدمت و اهمیت تاریخی بوده اند.
بر اساس گزارش های مکتوب قدیمی آب همدان کنگاور، اسدآباد، توی و سرکان (تویسرکان امروزی ) با سختی و مشقت فراوان از نهرها و جویبارهای الوند کوه تأمین می شده است. راه باستانی دیگری از طریق الوند (دره عباس آباد) همدان را به لرستان و خوزستان متصل می کرده است.
الوند کوه از گذشته های دور محل زیست موقت کوچندگانی بوده است که دوره ییلاقی خود را در آن می گذراندند به طوری که پولاک عده ای از کردها را ساکن آنجا معرفی می کند. نویسنده ناشناخته مجمل التواریخ به اقامت تابستانی خسرو پرویز در الوند کوه در محل هایی به نام «دکان خسرو» و «خم خسرو» اشاره دارد. امروزه مراتع الوند کوه محل ییلاقی دو طایفه ترکاشوند و طایفه مستقل جمور (جمهور) است . در ضمن خانوارهایی از طایفه ترک زبان یارم طاقلو نیز مدتی را در الوند کوه می گذرانند. در دهه های اخیر، گسترش زندگی یکجانشینی مبتنی بر زراعت بویژه در عرصه های دره ای و دامنه ای این رشته کوه ، موجب از میان رفتن اقتصاد مبتنی بر دام و کوچ شده است.
آثار برجای مانده در الوند کوه و اطراف آن نشان از کهن بودن زندگی و فعالیت انسانی در این ناحیه دارد. به گزارش مرگان بین دیوارهای شهر و پای الوند، زمین های بسیار غنی از لحاظ باستان شناسی وجود دارد که در زمان قاجار آنها را در مقابل دریافت مبالغی در اختیار جویندگان گنج گذاشته بودند.
گذشته از محل گنج نامه که سکونتگاهی کهن بوده و به مرور زمان از میان رفته است، در دامنه جنوب غربی الوند در دره ای به نام روی دلاور به احتمال زیاد شهر نسبتاً پرجمعیتی وجود داشته است که آثار و سکه های دوره های مختلف در آن یافت شده است . همچنین در دره ولاسجرد (ولاشگرد) بقایای کاخ یا معبدی پارتی و بقایای پایه ها و سرستون های آن پیدا شده است. همچنین معبد آناهیتا در کنگاور نیز از همین گونه آثار برجای مانده است .
نوشته اند که ابن سینا مدتی در این کوه در جست و جوی گیاهان دارویی به سر برده است . علاوه بر این ، الوند کوه به واسطه موقعیت طبیعی و دفاعی خود از دیرباز پناهگاه افراد و گروه های مختلفی بوده است . در زمان قدرت گرفتن سلطان مسعود بن محمد سلجوقی ، برادرش طغرل چندی در الوند تحصن کرد همچنین شاه نعمت الله ولی در( سده ۸هـ. ق) مدت ۸۰ روز در کوه الوند به عبادت و ریاضت گذراند. فتحعلی شاه قاجار نیز به هنگام لشگرکشی به بغداد (۱۲۳۷ق )، برای مصون ماندن از بیماری وبا، به دامنه الوند کوه پناه برد و عباس میرزا هم مدت ۴۰ روز در آنجا به مداوا مشغول بوده است.
الوند را در نظم و نثر پارسی در چکامه هایی با عنوان الوندیه و نیز به عنوان نماد شکوه و عظمت و بلندی ، نماد پرآبی و سرسبزی و خرمی توصیف کرده اند و حتی در شعر و ادب عربی نیز ستوده شده است.
در دره جنوبی الوند چشمه ای از شکاف صخره ای گرانیتی خارج می شود که آن را در میان چشمه های متعدد الوند بی نظیر دانسته اند. مردم محلی معتقدند که منبع آن از بهشت است و به همین علت آن را بهشت آب می نامند. آب این چشمه را شفا بخش دانسته اند تا جایی که ابن فقیه می نویسد: آب این چشمه در زمان معینی از سال از شکاف سنگی جاری می شود. همچنین گفته اند که آب این چشمه به نسبت شمار جمعیتی که گرد آن فراهم می آیند، افزایش یا کاهش می یابد! حتی شاعری گفته است که از کف دره الوند، دروازه ای به بهشت باز می شود. اینگونه باورها درباره چشمه شاه الوند (حوض نبی ) نیز وجود دارد.
در جنوب غربی همدان در کوه الوند، دو کتیبه از عهد هخامنشی به خط میخی و به ۳ زبان (بابلی ، ایلامی و فارسی باستان ) وجود دارد. ظاهراً ابن فقیه نخستین کسی است که به این کتیبه ها اشاره کرده است . این دو کتیبه که به گنج نامه معروفند، حدود ۲ متر بلندی دارند. ناصرالدین شاه به هنگام بازدید از آنها (۱۲۸۷هـ.ق )، از وجود قلعه خرابه ای بالای کوه و مشرف به کتیبه ها خبر می دهد و می افزاید که در زمان بازدیدش از الوند، عده ای به طلاشویی مشغول بودند و انواع لوازم طلا و نقره و سکه های متعددی نیز یافته بودند.
از دوره اسلامی بقعه امامزاده کوه یا امامزاده محسن در ۱۴ کیلومتری غرب همدان و در دامنه الوند بر جای مانده است که بنای آن شامل ایوانی بزرگ ، شاه نشین ، دو گنبد آجری و حرم است . این امامزاده مورد احترام خاص روستاییان و اهالی همدان است . کف محوطه امامزاده با قالیچه های کوچکی به ابعاد ۳۰ در۴۰ سانتی متر مفروش شده است که روستاییان پس از برآورده شدن مراد خود آن را بافته و به امامزاده اهدا کرده اند. تاریخ صندوق چوبی و منبت این امامزاده (۹۳۵ هـ.ق ) است ، هر چند بنای نخستین ساختمان امام زاده را به (سده ۷هـ.ق) نسبت می دهند. در نزدیکی بهشت آب ، سنگی تراش خورده و ناهمگون با سنگ های دیگر هست که گهواره مریم خوانده می شود و مورد احترام اهالی است . همچنین یکی از یخچال های طبیعی الوند کوه ، یخچال حضرت صاحب الزمان (عج) خوانده می شود. تخت نادر صفه نسبتاً بزرگی بر سر راه قله الوند است و به سبب اقامت نادر در این کوه بدین نام خوانده می شود. علاوه بر این ها، در فاصله میان قله الوند و گردنه معروف تویسرکان ، بقایای قلعه ای در بلندی برجاست که به قز قلعه سی (قلعه دختر) مشهور است . از مشاهده بازمانده سردرها و پله های سنگی تراش خورده و بزرگ این قلعه می توان بنای آن را به دوران باستان نسبت داد.

● معروف ترین قله ها و کوهستان های الوند

معروف ترین قله ها، از شمال غربی به جنوب شرقی عبارتند از المابلاغ ۲۹۹۷ متر، کرکس ۲۹۵۹ متر، قزل ارسلان ۳۲۵۰ متر، دائم برف ۳۴۵۰ متر، کلاغ لان ۳۴۸۰ متر، الوند ۳۵۸۴ متر، تاریک دره ۳۳۱۴ متر، کمر لرزان ۳۳۳۸ متر، چهار قله (،۳۱۸۴ ۳۱۷۲ ، ۳۱۶۶ و ۳۱۷۰ متر)، یخچال صاحب (گاو بره) ۳۴۸۶ متر، شاه نشین ۳۴۹۶ متر، سرخ بلاغ ۳۱۲۴ متر و قله کلاه قاضی ۳۱۲۵ متر

● قله کلاه قاضی

در ادامه رشته کوه الوند به سمت جنوب شرقی و بعد از قله یخچال صاحب، قله کلاه قاضی قرار دارد که در فاصله ۱۵کیلومتری جنوب شهر همدان واقع شده است. راه صعود به آن از طریق شاه نشین روستا ابرو، راه خاکی روستای سیمین و دره عرب خان است و برای رسیدن به آن به صورت پیاده حدود ۳ ساعت زمان لازم است.

● قله کمرلرزان

ادامه یال تاریک دره به سمت مشرق، ابتدا به قله کمر لرزان و سپس به ۴ قله می رسد و از سوی دیگر به دره مرادبیگ. این دره شیبی۴۰ درجه دارد و در همین دره چشمه ای از دل کوه می جوشد که قسمتی از آب آشامیدنی اهالی روستای دره مراد بیگ را تأمین می کند. شمال کمرلرزان، تاریک دره و جنوب آن چشمه فرشه است به طوری که چشمه فرشه از این قله قابل رؤیت است. روستای دیویجین و دره گرگ نیز در ادامه به چهار قله و کمر لرزان می رسند.

● چهار قله

چهار قله نزدیک به هم و تقریباً هم ارتفاع، در جنوب شرقی قله الوند و بر فراز دره دیوین قرار دارند. در جنوب این کوه ها قله کمرلرزان واقع است که مشرف به پیست اسکی تاریک دره است و در دامنه شمالی آن چشمه ملک و چشمه قاضی در جریان هستند. کوتاه ترین راه دسترسی به چهار قله از طریق دره گوساله است. البته از دره دیوین و دره مرادبیک هم می توان به این قله ها صعود کرد.

● قله کلاغ لان (لانه کلاغ)

این قله، قله ای است کله قندی برفراز کوهی صخر ه ای و مشرف به دوزخ دره یک راه صعود به این قله از گنجنامه و کیوارستان است که از دو مسیر قابل دسترسی است. از مسیر اول، ابتدا به میدان مشیان و بعد به تخت نادر و سپس به یک دو راهی می رسیم که یکی از آنها به قله الوند و دیگری به کلاغ لان ختم می شود. مسیر دوم، از دره کیوارستان به سمت چپ است که از جنوب قله الوند به کلاغ لان می رسد و تقریباً طول هر دو مسیر فوق یکسان است. راه دیگر صعود به کلاغ لان، روستای برفین (دره مریانج) است که با یک ساعت کوهپیمایی می توان به قله رسید.

● قله دائم برف

این قله در غرب قله الوند قرار دارد و با شهر همدان حدود ۲۰ کیلومتر فاصله دارد و اغلب ایام سال پوشیده از برف است به همین دلیل دائم برف نامیده شده است. این قله از دامنه های شمالی و جنوبی دارای شیب تندی است. راه صعود راحت به این قله از طریق روستای برفین و امامزاده کوه است و راه دیگر آن از مسیر کلاغ لان است که کمی دشوارتر است و مخصوص کوهنوردان حرفه ای است و برای رسیدن به آن حدود ۲ ساعت کوهپیمایی لازم است.

● قله آلمابلاغ

این قله در شمال غربی رشته کوه الوند قرار دارد و در مجاورت روستاهای افتاچی، همه کسی و ملهمدره واقع است. فاصله آن تا شهر همدان ۴۶ کیلومتر است. این کوه به خاطر دارا بودن معادن سنگ آهن با درجه خلوص بالا، اهمیت زیادی دارد. بهترین مسیر صعود به این قله از طریق روستای باباعلی است و از طریق روستاهای تاج آباد و افتاچی نیز امکانپذیر است. آلمابلاغ در فصل بهار بسیار زیباست و به علت دوری مسافت از همدان کمتر مورد توجه است، اما به علت صخره ای، بودن می تواند مورد استفاده سنگنوردان قرار گیرد از گیاهان معروف آن، لاله ساقه کوتاه یا گل حسینی است.

● دشت های الوند

در کوهستان الوند، علاوه بر قلل مرتفع و شیب دار، دشتک های کوچکی وجود دارند که سطح آنها از چمنزار پوشیده شده و چشمه های زیادی در آنها جاری است. با توجه به این که این منطقه نسبتاً مسطح است تبدیل به محل استراحت و اطراق کوهنوردان شده است. مهم ترین این دشتک ها عبارتند از: میدان میشان، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم.

● دره های شمالی و جنوبی الوند

در دامنه های شمالی الوند دره های پرآبی مانند: دره برفین، دره گنجنامه، دره عباس آباد، دوزخ دره، دره گوساله، دره کیوارستان، سیمین دره، دره مراد بیگ، دره دیوین، دره قز، دره حیدریه و... وجود دارد و دره های مصفایی نیز در دامنه جنوبی الوند واقع است که از آن جمله می توان به دره سرکان، دره آرتیمانی، دره فاران، دره گزندر، دره شهرستانه اشاره کرد.

● چشمه های الوند

حوض نبی، از مشهورترین چشمه های الوند است که از زیر صخره ای بزرگ در زیر قله الوند سرچشمه گرفته و در جهت شمالی به سمت تخت نادر سرازیر می شود و دارای آبی بسیار خنک و گواراست.
چشمه تخت نادر، در ابتدای تخت نادر واقع است و چشمه ای نسبتاً پرآب است.
چشمه کلاغ لان، چشمه ای دائمی است که در چمنزار کلاغ لان جاری است و آب مصرفی روستای دره مرادبیگ را تأمین می کند.
چشمه قاضی، در دره مرادبیگ جاری است و آب مصرفی روستای دره مرادبیگ را تأمین می کند.
چشمه ملک، سرچشمه رودخانه هایی است که در دره دیوین جریان دارد. هفت چشمه، در دامنه جنوبی چهار قله و در جاده منتهی به تویسرکان جاری است. چشمه خسرو، در مسیر یخچال به کلاه قاضی در جریان است.
در سمت دره کیوارستان و جنوب قله الوند چشمه کوچکی به نام بهشت آب است، که از شکاف صخره ای بیرون می آید و در سال های کم آب، آب آن کم شده و گاهی در تابستان ها به خشکی می گراید.
چشمه افعی، چشمه ای است در دامنه دوزخ دره.
چشمه آب مروارید، چشمه ای است پر آب و بسیار گوارا، که آب این چشمه و چشمه افعی از مسیر رودخانه و فرجین می گذرد. در حوالی چشمه مروارید، نوعی درخت بید به نام مروار روییده است و شاید به همین دلیل و یا به خاطر زلال بودن آب این چشمه، نام مروارید بر آن نهاده اند.